روحیات انسان:(1)

مرتضی مطهّری

 ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم. (رعد - 11)قرآن کریم در آیاتی چند به تصریح یا اشاره یک اصل کلی را که مربوط به سرنوشت حیات و زندگانی فرزندان آدم است بیان می کند و آن اصل کلی این است که هر قوم و ملتی آنچه بر آنها هست از نعمتها و موجبات آسایش و سعادتمندی یا بلاها و نقمتها و موجبات ناراحتی، وابسته و مربوط است به وضع معنوی و فکری و اخلاقی خود آنها و مادامی که در فکر و روح و اراده و اخلاق آنها تغییری حاصل نشود، در وضع زندگانی آنها تغییری حاصل نمی شود.

این آیه کریمه که جزء سوره مبارکه رعد است: «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم» تصریح به همین مطلب است، یعنی خداوند تغییری در آنچه شامل حال قومی هست ایجاد نمی کند مگر آن که خود آنها در آنچه مربوط به ضمیر و روحیه خودشان است تغییری ایجاد کنند. در سوره مبارکه انفال پس از آن که به عاقبت شوم و نکبت بار کفار قریش که گرفتار شدند اشاره می کند، می فرماید: «ذلک بما قدمت أیدیکم و أن الله لیس بظلام للعبید» یعنی این بیچارگی و بدبختی نتیجه اعمال خود شماست وگرنه خدا هرگز به بندگان خویش ظلم روا نمی دارد.

 بعد می فرماید: «کدأب ال فرعون و الذین من قبلهم کفروا بایات الله فأخذهم الله بذنوبهم ان الله قوی شدید العقاب» یعنی چیز تازه ای نیست؛ روش شما ماننده است به روش آل فرعون و کسانی که قبل از آنها در این جهان زندگی می کردند که خدا نتیجه اعمال زشت آنها را به آنها چشانید، خداوند قوی است و مجازاتهایش سخت و شدید است.

 بعد می فرماید: «ذلک بأن الله لم یک مغیراً نعمه أنعمها علی قوم حتی یغیروا ما بأنفسهم» قاعده کلی این است که خداوند به گزاف و بی جهت نعمتی را که بر قومی ارزانی داشته از آنها پس نمی گیرد مگر هنگامی که در روحیه خویش تغییراتی بدهند.درسوره بنی اسرائیل داستان مقهوریت و مغلوبیت بنی اسرائیل را به دست اقوام خارجی به میان می کشد و می فرماید: شما دوبار در روی زمین فساد کردید و هر دو بار خداوند متعال به وسیله اقوام خارجی نتیجه اعمال سوء شما را به شما چشانید.

 آنگاه می فرماید: «عسی ربکم أن یرحمکم و ان عدتم عدنا و جعلنا جهنم للکافرین حصیراً» یعنی امیدی هست که اگر توبه کنید و به راه راست برگردید رحمت خدا شامل حال شما بشود و اما اگر بار دیگر به سوی فساد و افساد باز گردید ما نیز به سوی انتقام و مجازات باز می گردیم و بعلاوه در آن جهان جهنم را برای کافرین، زندان قرار داده ایم.از این آیات کریمه و آیات دیگری که باز در قرآن مجید هست، دو مطلب استفاده می شود: یکی این که سنت و قاعده ای درکار است و زندگانی بشری و شئون آن از عزت و ذلت و ترقی و انحطاط و بقا و زوال و سایر شئون، قانون و قاعده ثابتی دارد و گزاف و بی جهت نیست.

 

دیگر آن که اساس اصلی سعادتمندی، روحیه عالی و اخلاق فاضله است و اساس بدبختی و بیچارگی رذایل روحی و اعمال ناشایست است و خلاصه منبع و سرچشمه سعادت یا شقاوت در داخل وجود خود مردم است نه در بیرون.این اصلی است که قرآن مجید با تأکید و اصرار و صراحت آن را بیان کرده است و خوشبختانه در قرنهای اخیر دانشمندان و اهل تحقیق این اصل را از نظر علمی ثابت کرده اند و تأثیر عظیم روحیه و وضع معنویات مردم را در خوشبخت کردن آنها به دست آورده اند.

ادامه دارد...