جایگاه عقلانیت از دیدگاه امام رضا(ع):(3)
عقلانیت و تبیین فلسفه و
اسرار احکام و عبادات:
بدیهی است عبادت و بندگى، شیوه نامه عملى می‌خواهد، همان چیزى که عقل از تهیه و
تنظیم آن عاجز است و تنها خالق انسان است که با آگاهى از مصالح و مفاسد امور، مى
تواند جعل قانون کند و مقررات عملى و شیوه نامه بندگى را تدوین نماید.
لذا باید دانست که فقه چیزى غیر از شیوه‌نامه بندگى و آیین نامه زندگى نمى
باشد. بلکه شیوه‌نامه‌اى است که توسط رسولان خدا بدست ما رسیده است و آیین‌نامه‌‌اى
است که با بررسى آیات الهى و مطالعه در سنت و سیره رسول و اوصیاى وارثش تنظیم و
تدوین می‌شود، همان حقیقتى که در بیان امام علی‌بن‌موسى‌الرضا(ع)تجلى یافته است
آنجا که در جواب سؤال از علت وجوب شناخت پیامبران و ایمان به آنها و وجوب اطاعت از
آنها مى فرماید:«وقتى که انسانها از طریق توانمندى ها و استعدادهاى شخصىشان
نتوانند مصالح خویش را تأمین کنند و از طرفى خداوند، قابل رؤیت ظاهرى نباشد و
انسانها نیز از ادراک او عاجز باشند چارهاى جز این نیست که پیامبر معصومى را
واسطه بین خود و آنان قرار دهد تا آنها را از امر و نهى و ادبش آگاه سازد و به
عوامل دستیابى به منافع و فاصله گرفتن از مضرات واقفشان کند.»
در ادامه روایت دیگر از آن حضرت نیز مؤید همین مطلب است، که فرمود: «بدانید که در
رأس اطاعت خداى سبحان این مطلب قرار گرفته که ما باید در برابر تمام احکام و
دستورات و قوانین الهى تسلیم شویم و همه آنها را اجرا کنیم، چه احکامى که فلسفه
آنها را عقل ما درک مى‌‌کند و چه احکام و دستوراتى که فلسفه آنها را عقل ما نمىتواند
درک کند ... و خداوند مردم را با اطاعت و بندگى خود با قوانین عقلانى و فوق عقل،
امتحان مى‌‌کند، تا حجت بر مردم تمام شود و شبههها زدوده گردد».
همچنین آن امام بزرگوار در فرازی دیگر فرمودند: «تمام چیزهایى را که خداوند مباح
کرده به خاطر مصلحت و منفعت بوده و هرچه را حرام کرده به خاطر مفسده و مضرات و
خطرات آن بوده است».
با این تفاسیر امام رضا(ع) علیرغم فشارها و تنگناهای حکومت بنى عباس، در همان شرایط
به ترویج فرهنگ اهل بیت و فقه آل محمد پرداختند.
آن حضرت در روایتی درباره آثار کلی عبادت فرمود: «اگر کسى بگوید: چرا خداوند به
بندگانش دستور عبادات داده (مگر نیاز به عبادت آنها دارد؟) در پاسخ گفته مى‌شود،
این به خاطر آن است که یاد خدا را به فراموشى نسپارند و ادب را در پیشگاه او ترک
نکنند و از امر و نهى او غافل نشوند، چرا که در آن صلاح و قوام آنها است، و اگر
مردم بدون پرستش و عبادت رها شوند، مدت زیادى بر آنها می‌گذرد (و از یاد خدا غافل
مى‌شوند) لذا دلهاى آنها قساوت پیدا مى‌‌کند.»
در ادامه و در تبیین فلسفهء نماز و در حدیثى از امام علی‌بن‌موسى الرضا(ع) مىخوانیم:
«فلسفه نماز اقرار به ربوبیت خداوند متعال و نفى هرگونه شرک و قیام در برابر ذات
پاک خداوند با تسلیم و تواضع و خضوع است.» همانگونه که در حدیث معروف از آن حضرت
آمده است: «الصلاة قربان کل تقى؛ نماز وسیله تقرب هرپرهیزگارى است.»
آنگاه امام رضا(ع) در ادامه این سخن به شرح اجمالی درباره فلسفه نماز و روزه و
زکات، پرداخته چنین می‌فرماید: (خداوند نماز را واجب کرد) به این جهت که ساییدن
پیشانی‌ها که بهترین جاى صورت است بر خاک، موجب تواضع و فروتنى است و گذاردن
اعضاى پرارزش بدن بر زمین دلیل بر کوچک و چسبیدن شکم‌ها به پشت، به هنگام روزه،
مایه تواضع است و نیز پرداخت زکات، موجب صرف ثمرات زمین و غیر آن براى نیازمندان و
مستمندان مىگردد. (و همه این امور، بندگان را از آفت کبر و غرور بازمى‌دارد و به
تواضع و فروتنى دعوت مى‌‌کند)
همچنین در روایتى که محمدبن سنان از امام هشتم حضرت علی‌بن‌موسى الرضا(ع) درباره
علت تحریم ربا ،حضرت براى حرمت ربا دو دلیل ذکر فرموده است: نخست سخن خداوند متعال
در قرآن مجید که از رباخوارى نهى کرده است، دیگر اینکه رباخوارى اکل مال به باطل
است، سپس امام مثال می‌زند که اگر کسى یک درهم را به دو درهم بفروشد. در این
معامله یک درهم در مقابل یک درهم قرار می‌گیرد اما درهم دومى که فروشنده از خریدار
مىگیرد باطل است و دلیل عقلى و منطقى ندارد به همین جهت اکل مال به باطل است، از
این رو رباخوارى حرام شده است، سپس چنین معامله‌اى را که باعث فساد اموال می‌شود
به معامله انسان سفیه تشبیه می‌کند؛ یعنى معامله ربوى شبیه معامله سفهى است و
معامله سفهى باطل است.»
سخن آخر:
در خاتمه باید گفت تنها پیروى از معصومین می‌تواند انسان را از گمراهى و
متابعت شیاطین به طور قطع باز دارد؛ چرا که افراد غیرمعصوم خود ممکن است لغزش پیدا
کنند و گرفتار خطا و گناه شوند و بازیچه دست شیطان گردند!
بنابراین و با توجه به کلام نورانی امام على‌بن موسى‌الرضا(ع)که فرمود: «نحن اهل‌الذکر
و نحن المسئولون؛ اهل ذکر مائیم و از ما باید سؤال کرد»، باید تأکید کرد ائم?
معصومین (ع)مصداق اتم و اکمل «اهل ذکر» هستند، زیرا علم آنها از علم پیامبر(ص) و
خدا سرچشمه مىگیرد، علم آنها علمى است خالى از خطا و‌اشتباه، علمى است توأم با
مقام عصمت.
اینگونه است که در دعاى پرمعنایى که بعد از زیارت امام على‌بن موسى الرضا(ع) به آن
توصیه شده، می‌خوانیم: «کلما وفقتنى بخیر فأنت دلیلى علیه و طریقى إلیه؛ هرزمان
مرا به کار نیکى توفیق دادى تو راهنماى من به سوى آن و نشان دهنده مسیر من بودى.»
از:makarem.ir
