موقعیت شناسی:(1)

 مرتضی مطهّری

غالبا مردم اگر یک چیز را بشنوند خوب است، خیال می کنند در همه وقت و همه جا خوب است و اگر بشنوند بد است، خیال می کنند در همه وقت و همه جا بد است و از این جهت است که یک چیز را با نقطه مقابلش در برابر یکدیگر قرار می دهند و می پرسند: این خوب است یا آن؟ مثلا آیا سخن گفتن بهتر است یا سکوت کردن؟ آیا عزلت بهتر است یا معاشرت؟ آیا عفو بهتر است یا مجازات؟ آیا قیام و جهاد بهتر است یا سازش؟ بدیهی است که هیچ یک از این سوالات جواب مطلقی ندارد؛ یعنی نمی توان گفت به طور مطلق سخن گفتن بهتر است از خاموشی یا خاموشی بهتر است از سخن گفتن، زیرا موارد و شرایط مختلف است:

در یک جا باید عفو کرد و در جای دیگر باید مجازات نمود، یک جا باید قیام و جهاد کرد و جای دیگر باید راه مسالمت پیش گرفت، یک جا باید لب به سخن گشود و یک جا باید خاموشی اختیار کرد. به قول سعدی:

اگر چه پیش خردمند خاموشی ادب است.به وقت مصلحت آن به که در سخن کوشی.دو چیز طیره عقل است دم فرو بستن.به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی.چون خوب و بد و باید و نباید امر مطلقی نیست و با شرایط و موارد و موقعیتها بستگی دارد، لازم ترین چیزها برای انسان در نظر گرفتن شرایط و زمانها و مکانها و موقعیتهاست، و اهمیت و عظمت اشخاص در تشخیص موقعیتها خوب ظاهر می شود.این روزها به مناسبت وقایع مربوط به شهادت حسین بن علی علیهما السلام همه جا صحبت از نهضت و قیام حسینی است، نهضتی که یکی از پرافتخارترین صفحات تاریخ بشری را تدوین کرده است، نهضتی که دلها و عقلهای میلیونها افراد بشر را در چهارده قرن متوجه خود ساخته و تا اعماق قلبها نفوذ درخشانی نموده است.

عجبا! این نهضت از طرف کسی بپا شد که پدر بزرگوارش سالها طریق مسالمت و مدارا پیش گرفت و برادرش رسما با یکی از جبابره بزرگ جهان به نام معاویه بن ابی سفیان قرارداد صلح بست.راهی که حسین بن علی(ع) با انقلاب و قیام و نهضت خویش پیمود و راهی که علی بن ابیطالب و حسن بن علی(علیهماالسلام) از طریق مسالمت و مدارا پیمودند، همه به یک نقطه منتهی می شود.

اگر نظری دقیق به تاریخ و جریان حوادث و اوضاع و احوال در دوره حیات هر یک از این بزرگواران بکنیم مطلب روشن می شود.طرز رفتار و عمل علی و آل علی (علیهم السلام) بهترین معرف دستور موقعیت شناسی اسلام است و در عین حال معرف اهمیت و عظمت و بزرگواری خود این بزرگواران است. بعد از وفات پیغمبر اکرم(ص) که موضوع خلافت پیش آمد و زمینه برای از هم پاشیدگی جمعیت متشکل اسلام داشت فراهم می شد، آن کسانی که سالها با پیغمبر در نبرد و ستیز بودند و عاقبت شکست خورده بودند، زمینه را برای خنثی کردن زحمات پیغمبر اکرم(ص) فراهم دیدند، لهذا ابوسفیان پدر معاویه و جد یزید بن معاویه که دل پرخونی از اسلام داشت و بسیار مرد تیزهوش و باتجربه و جهان دیده ای بود، فکری اندیشید که مقصود خویش را عملی سازد.

رفت به خانه عباس عموی پیغمبر و شرحی راجع به این که خلافت حق خاندان شماست و نباید از خاندان شما بیرون برود صحبت کرد و گفت: اگر احتیاج به کمک نظامی باشد من از افراد و اتباعی که در اختیار دارم تمام سرزمین مدینه را از افراد خودم پر خواهم کرد. ابوسفیان با این گفتارها عباس را موافق کرد و پس ازآن به اتفاق عباس آمد به در خانه علی علیه السلام و عین آن گفتارها را تکرار کرد و علی را به شورش و انقلاب در مقابل دستگاه خلافت و مطالبه حق خود تحریض و ترغیب کرد.

علی(ع) ضمیر ابوسفیان را خواند و دانست که او آرزوی پستی در دل و چه خیال شومی در سر دارد، او دلش به حال اسلام یا به حال خاندان هاشم نسوخته، مقصود و مطلوب او تفرق و تشتت حوزه اسلامی و از هم پاشیدگی مسلمین و در حقیقت انتقام گرفتن از پیغمبر اکرم است.

این بود که دست رد به سینه ابوسفیان زد و او را با این جمله ها مخاطب ساخت: «شقوا امواج الفتن بسفن النجاه و عرجوا عن طریق المنافره و ضعوا تیجان المفاخره ، افلح من نهض بجناح او استسلم فأراح» ای ابوسفیان! هنگامی که دریای فتنه می خروشد و امواج مهلک ایجاد می کند، باید با کشتی نجات سینه این موجها را شکافت و کشتی نشستگان را به ساحل نجات رسانید.

در چنین موقعی باید کوشش کرد که فتنه ها بخوابد و نباید کاری کرد که زیادتر شود. طریق تفرق و تنافر و تهییج احساسات نژادی و مفاخرات قومی را به کناری بگذارید. آن کس رستگار است که یا با تجهیزات کافی و وسایل وافی قیام کند و یا تسلیم شود و خود و دیگران را راحت کند.(خطبهء پنجم نهج البلاغه).تحریکات غرض آلود ابوسفیان موثر نشد و البته او خیال می کرد که می تواند علی را که دوره جوانی را طی می کند و موضوع حق از بین رفته ای در جلو چشم دارد بفریبد و آبی گل آلود کند و نتیجه بگیرد.

ولی علی(ع) روی حس موقعیت شناسی و مصلحت بینی، صلاح اسلام و مسلمین را در سکوت و مسالمت دید و حقا هم اگر آن روز جنگ داخلی شروع شده بود در همان روزهای اول، اساسی که به وسیله پیغمبر اکرم گسترده شده بود یکباره برچیده می شد.

ادامه دارد...