فطریات بشر:(1)

مرتضی مطهّری

یک سلسله علوم و معارف برای بشر هست که فطریات نامیده می شود. فطریات یعنی معلوماتی که قوه مدرکه انسان خود به خود بدون آن که احتیاجی به اقامه دلیل و برهان داشته باشد، آنها را تصدیق می کند و حاضر نیست هیچ گونه شک و تردیدی در این باره به خود راه بدهد، مثل اعتقاد به آن که عالمی هست، خود شخص فکرکننده هست، عدد سه بیش از عدد دو و کمتر از عدد چهار است و امثال اینها که بسیار است. و اگر فرضاً کسی پیدا بشود که به حسب ادعا در این سنخ معلومات تردید کند یا خود را منکر نشان دهد، خود همان شخص در حاق ذهن، خلاف ادعای خودش را تصدیق دارد هرچند توجه نداشته باشد.

 

 افلاطون، فیلسوف معروف یونانی، جمیع معلومات و معارف انسان را فطری می دانسته و معتقد بوده است که روح انسان پیش از آن که به بدن تعلق بگیرد در ازل موجود بوده و بالفعل همه چیز را می دانسته، لکن پس از آن که به بدن تعلق گرفت معلوماتش از یاد می رود و آنچه در دنیا به خیال خود کسب علم می کند در حقیقت علم جدیدی نیست، بلکه یادآوری معلومات پیش است، از این جهت علوم ما همه تذکر است. فلاسفه از قدیم و جدید روی اصول و مبانی مختلف، بطلان این عقیده را ثابت کرده اند و اصل این مبنا را که روح انسان قبل از بدن در ازل موجود بوده است باطل دانسته اند. این عقیده درست مقابل عقیده کسانی است که جمیع معلومات انسان راکسبی می دانند.

در هر صورت اجمالاً وجود یک سلسله معلومات فطری برای انسان جای هیچ گونه تردید نیست. معلومات فطری بالقوه در روح هرکسی از ابتدای تکوین هست و به تدریج به فعلیت می رسد. سقراط، حکیم یونانی معروف که استاد افلاطون بوده و در حدود قرن پنجم قبل از میلاد می زیسته، طریقه ای که در تعلیم حکمت انتخاب کرده بود رجوع دادن مردم به فطریات خودشان بود. سقراط هیچ گاه مطلبی را از اول تا آخر برای کسی تقریر نمی کرد، بلکه از طرف راجع به مطلبی که مورد تردید یا انکار او بود از یک نقطه ساده شروع به پرسش می نمود و اقرار می گرفت، بعد به تدریج همین پرسش و استفهام را ادامه می داد تا یک وقت طرف متوجه می شد خود به خود به مدعای سقراط اقرار کرده و خلاف آنچه را خودش مدعی بوده تصدیق نموده است.

 این طریق خاصی بود که سقراط در مقام تعلیم و تربیت انتخاب نموده بود. امروز هم در فن آموزش و پرورش، این روش یعنی روش سؤال و استفهام را روش سقراطی می نامند. در تاریخ نقل شده است که مادر سقراط قابله بود و سقراط می گفت: من مانند مادرم فن مامایی دارم؛ یعنی همان طور که طفل ثمره وجود مادر است و کار قابله فقط اعانت کردن مادر است، در زایش علوم و معارف نیز که مولود عقل فطری بشر است کاری که من می کنم کمک کردن فطرت بشر است در ثمره و نتیجه دادن.

ادامه دارد...